Devletler de tıpkı insanlar gibi bir ömre, bir kadere bağlıdır. Dünyanın yaratıldığı günden beri hiç bir devlet yoktur ki; kurulsun, gelişsin, yıkılmasın. Şu ana dek vaki gelmiş değildir bir devlet, ilelebet yaşasın, ardılları oluşmuştur sadece. Kimi devletler yaptıkları zulümler ile tarihe geçerken, bazıları insanlığa yaptığı hizmetler ile yer almıştır tarihte. Osmanlı İmparatorluğu da onlardandır. İ'la-i kelimetullah (Allah'ın adını her yere yaymak) uğruna üç kıt'ada, dört nala at koşturmuş, cihad etmiştir. Böylelikle Osmanlı Devleti büyümüş farklı kültürler iç içe geçmişti. Birçok ulusun huzur ve barış içerisinde bir arada yaşadığı bir medeniyet inşa etmiştir.

Devletlerin tarih seyrini değiştiren hadiseler vardır. Osmanlı Devleti'nin tarih seyrini değiştiren hadiselerden biridir Tanzimat Fermanıdır.

TANZİMAT NEDİR?

Tanzim, Arapça bir kelime olmakla birlikte, bir şeyi yeniden düzenlemek, sıralamak, düzeltme, yoluna koyma demektir. Tanzimat ise sonuna gelen at çoğul eki ile düzenlemeler... manasına gelmektedir..

TANZİMAT FERMANI’NI GEREKTİREN SEBEPLER

Osmanlı'nın gerileme süreci ile birlikte çağcıllarının yaşadığı Avrupa'da da iç karışıklıklar yaşanmaktaydı. Avrupa'da farklı fikir akımları gelişmeye başlıyordu. Bu gelişmeler ile birlikte Fransa'da başlayan ayaklanmalar sonrasında 1789 yılında bir ihtilal gerçekleşmiştir. Böylece tüm Avrupa ile birlikte dünyayı da tesiri altına alan ulus devlet akımı hızla yayılmaya başladı. Milliyetçilik cereyanına kapılan ülkeler bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bundan mütevellit bir yanda Mısır meselesi, diğer cihette gayrimüslimlerin ayaklanmalarına tedbir, beri taraftan Avrupa'nın iç işlerine müdahalelerini önlemek maksadıyla Osmanlı birtakım yenilikler yapmaya hazırlanıyordu. Bu gelişmeler Babıali bürokratlarını devletin geleceğini güvenceye almak adına köklü çözümler bulmaya sevk etti. Siyasi-idari sistemin yeniden düzenlenmesini ve gayrimüslim Osmanlı tebasına bazı hukuki haklar öngören bu hamle Avrupa devletlerinin Mısır sorununa yaklaşımını etkiledi. Bu bağlamda daha kapsamlı bir reform programının yürürlüğe konması amacıyla başlatılan çalışmalar, Tanzimat Fermanı (Gülhanei Hatt-ı Hümayunu)'nın ilanıyla sonuçlandı. Devleti toparlamak gayesiyle başlatılan ıslahat hareketi son dönem Osmanlı tarihinin mühim hadiselerindendir.

OSMANLI DEVLETİ'NDE YENİLİKLER VE TANZİMAT FERMANI'NIN İLANI

III. Selim gibi ıslahatçı bir padişah olan Sultan II. Mahmut Osmanlı Devleti'nde birçok değişikliğe gitmiştir. İşte birkaçı:

Yeniçeri Ocağı’nı kapatmış ve yerine Asakir-i Mansur-i Muhammediye kurulmuştur.

Mehterhane kaldırıldı yerine Mızıkayı Hümayun kuruldu. (sonraları tekrar mehtere dönüldü)

Avrupa tarzı okullar kuruldu ve ilköğretim zorunlu hale getirildi.

Rüştiyeler kuruldu.

Tercüme odası kuruldu.

İlk resmi gazete Takvim-i Vekayi yayına başladı.

İlk sayım nüfus, emlak, arazi sayımları (Tahrir) yapıldı.

İlk Postane kuruldu.

İlk muhtarlık kuruldu.

Fes giyme zorunluluğu getirildi ve Feshane kuruldu.

Devlet kadrolarına sınav sistemi getirildi.

Tımar sistemi ve zeamet kaldırıldı ve aşamalı olarak maaş sistemine geçildi.

Yüksek mahkeme, danışma ve yasama meclisleri kuruldu.

Avrupa usulü bakanlıklar (nezaretler) kurularak sadâret makamı başvekilliğe dönüştürüldü.

1. gibi pek çok yenilik yapmıştır.
2. Mahmud'un 1 Temmuz 1839 yılında ölümünün ardından Tanzimat Fermanı Sultan Abdülmecid'in emri ile 3 Kasım 1839'da Koca Mustafa Reşit Paşa tarafından Gülhane Parkı'nda okunarak ilan edilmiştir.

Babası öldüğü vakit henüz 16 yaşında genç bir şehzade idi Sultan Abdülmecid.

Tanzimat Fermanı daha ziyade siyasi amaçlı olmakla birlikte içtimai hayatı derinden etkiledi. Tanzimat'tan itibaren toplum yaşamında Avrupa'nın etkisiyle meydana gelen maddi ve manevi değişim, asrileşme görüldü. Meydana gelen modernleşme sürecinde geleneksel kültür ve dini değerlerin etkisi azalırken sekülerleşme hayatın her alanına etki etmeye başladı. Tanzimat edebiyatı gelişti. Askerlik ömür boyu olmaktan çıkartıldı ve Müslüman, gayrimüslimler için (5 yıl) zorunlu hale getirildi. Azınlıklara verilen imtiyazlar ile iktisadi alanda en çok onlara yaradı. Yabancı sermayenin memlekete rahatça girmesi ve onları koruması, ticaretin ellerine geçmesiyle birden sermayedar olmalarına sebep oldu. Tanzimat Dönemi 1839-1876 yılları arasındaki dönemdir. Siyasetten ekonomi, sanat...sosyal hayattan askeri alanlara bir dönüşüm hareketidir!

TANZİMÂT'IN SİYASİ ETKİLERİ

Tanzimat Fermanı’nı hazırlayan Hariciye Nazırı (Dışişleri Bakanı) Koca Mustafa Reşit Paşa’dır. O güne kadar yayınlanan muadilleri gibi bir adaletnamedir. Ferman, devlet adamlarının katlini önlemek amacıyla, kişisel kaygılar ile yazılmıştır. Fermanın bir maddesinde ara satırlarda Padişahın siyaset salahiyetinden vazgeçtiği yazmaktadır. Tanzimat Fermanı’nın bu maddesi bir rejim değişikliği meydana getirmiştir. Devlet adamlarının azledilmesine, sürülmesine cevaz verse de, idamına izin vermiyordu. O zamana kadar saraydan idare edilen Osmanlı Devleti bu Ferman akabinde bürokratlar tarafından idare edilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk defa Osmanlı diplomatlarının Osmanlı Devleti dışında yabancı devletlere taahhütte bulunmaları, onların desteğiyle ayakta kalmaları M. Reşit Paşa ile başlamıştır. Bu siyaset tarihimizde kötü bir çığır olmuştur. K. Mustafa Reşit Paşa İngiliz yanlısı bir paşa idi. Genç bir padişah olan Sultan Abdülmecid'i etkisi altında alarak dilediği şekilde tasarrufta bulunuyordu. Dahası devlet kademelerinde ilk gruplaşmalar da ne yazık ki Mustafa Reşit Paşa zamanında başlamıştır. Esasen Sultan II. Mahmut, Mustafa Reşit Paşa'nın idamını istiyordu, lakin hastalığı, müteakiben ölümü buna müsaade etmemiştir.

Tanzimat'tan beri Hükumetler gelir geçer ve ülkeyi bürokratlar idare eder.

Selam ve dua ile...

Dip notlar: Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

                 Doç. Dr. Yüksel Çelik