Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti, Doğu cephesindeki muharebeleri kaybedince, Ruslar bütün Doğu Anadolu'yu işgal ettiler… Burada yaşayan Ermeniler ile Rusya Ermenistan’ındaki Ermenileri silahlandırarak, bu vilayetlerde yaşayan vatandaşlarımız üzerine bir savaş taktiği olarak saldılar…
***
Ermenilerin binlerce Türk'ün canına mal olan isyan ve katliamları karşısında bile, Osmanlı Hükümeti'nin ortaya koyduğu sakin ve sağduyulu tavır, belgeleriyle sabittir…
Ancak, tedhiş hareketleri bir türlü durmak bilmeyince hükümet, ülkenin çeşitli bölgelerinde yaşayan Ermenileri, savaş bölgelerinden uzak, yeni yerleşim merkezlerine götürmek zorunda kalmıştır…
***
Kafkas, İran ve Sina cephelerinin güvenlik hattını oluşturan bölgelerdeki Ermenilerin yerlerinin değiştirilmesi, onları imha etmek değil, devlet güvenliğini sağlamak, onları korumak amacını gütmüştür ve dünyanın en başarılı yer değiştirme uygulamasıdır…
Bugün aynı şey Güneydoğu içinde zayıfta olsa da, sınır hattıyla ilgili zaman zaman gündeme getirilmiş konuşulmaya başlanmıştır…
***
Her şeyden önce, yer değiştirme kararı bütün Ermenilere uygulanmamıştır…
Katolik ve Protestan mezhebinde bulunan Ermenilerin yanı sıra, Osmanlı ordusunda subay ve sıhhiye sınıflarında hizmet gören Ermeniler ile Osmanlı Bankası şubelerinde ve bazı konsolosluklarda çalışan Ermeniler devlete sadık kaldıkları sürece göçe tabi tutulmamışlardır…
***
Öte yandan, hasta, özürlü, sakat ve yaşlılar ile yetim çocuklar ve dul kadınlar da sevke tabi tutulmamış, yetimhaneler ve köylerde koruma altına alınarak ihtiyaçları devletçe, göçmen ödeneğinden karşılanmıştır... Bu tablo, Osmanlı'nın ‘yer değiştirme’ konusundaki iyi niyetini göstermesi açısından önemlidir…
27 Mayıs 1915 tarihli yer değiştirme kanunu ve bu kanuna dayalı olarak çıkarılan emirler çerçevesinde;
Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerinden çıkarılan Ermeniler, Musul'un güney kısmı, Zor ve Urfa sancağına; Adana, Halep, Maraş civarından çıkarılan Ermeniler ise Suriye'nin doğu kısmı ile Halep'in doğu ve güneydoğusuna nakledilmişlerdir…
***
Bu arada, Ermenilerin sıkça dile getirdiği gibi yer değiştirme sırasında 1,5 milyon Ermeni ölmemiştir…
Gerek Osmanlı ve Ermeni, gerekse yabancılara ait istatistikler;
I. Dünya Savaşı döneminde Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin nüfusunun en fazla 1.250.000 civarında olduğunu göstermektedir…
***
Ne kadar Ermeni'nin yer değiştirme uygulaması çerçevesinde bulundukları yerden çıkarıldığı ve ne kadarının sağ salim yeni yerleşim bölgelerine ulaştığı da belgeleriyle ortadadır... Osmanlı Devleti'nin son nüfus istatistiği 1914 yılında yapılmıştır…
Buna göre Ermeni nüfusu 1.221.850'dir…
Yer değiştirmeye tabi tutulmayan nüfus; 82.880'i İstanbul, 60.119'u Bursa 'da, 4.548'i Kütahya Sancağı ve 20.237'si Aydın vilayetinde olmak üzere toplam 167.778'dir…
***
Ermenilerin yer değiştirme uygulaması büyük bir disiplin içinde yapıldığını da o dönemin kayıtlarından görüyoruz…
9 Haziran 1915'ten, 8 Şubat 1916 tarihleri arasında Adana, Ankara, Dörtyol, Eskişehir, Halep, İzmit, Karahisarı sahib, Kayseri, Mamuretülaziz, Sivas, Trabzon, Yozgat, Kütahya ve Birecik'ten toplam 391.040 kişi yerleştirilecekleri yeni bölgelerine sevk edilmiş, bunlardan 356.084'ü yerleşim bölgelerine ulaşmıştır...
***
Yani, Ermenilerin yer değiştirme uygulaması sırasında verdiği kayıplar 35.000 kişi civarındadır… Yer değiştirmeye tabi tutulan nüfus içerisinde yer alan Halep'teki 26.064 Ermeni nüfusu, göç ettirilenler içerisine dâhil edilmemiştir…
***
Bu rakam 35.000'den çıkarıldığında geriye 9-10 bin kişi kalmaktadır... Yani Ermenilerin yer değiştirme sırasında verdikleri toplam kayıp 9-10 bin kişiden ibarettir…
Bunlar da, Türkler tarafından öldürülmemiş, 500'ü Erzurum-Erzincan arasında eşkıya grupları tarafından, 2000 civarında kişi, Urfa'dan Halep'e giden yol üzerinde Meskene'de Urban eşkıyaları tarafından, 2000 kişi Mardin'de eşkıya tarafından öldürülmüştür…
Dersim bölgesinden geçen kafilelere bölge halkının saldırıları sonucunda yaklaşık 5-6 bin kişi öldürülmüştür...
***
Ancak bunun kesin rakamları Osmanlı arşivlerinde yer almamaktadır...
Toplam 9-10 bin kişinin ölmüş olduğu diğer verilerden tespit edilmektedir… Böylece, yer değiştirme sırasında soykırım maksadıyla, Osmanlı ordusu tarafından öldürülen bir tek Ermeni yoktur...
Osmanlı Devleti yer değiştirme uygulamasına tabi tuttuğu Ermenilerin nakli sırasında, ağır savaş şartlarına rağmen olağanüstü gayret göstermiş, bu gayret, yabancı diplomatlarca da tespit edilmiştir...
***
Hükümet, göçmenlerin iaşesi ve korunmasına yönelik büyük harcamalar yapmıştır… Uygulamaya ait belgelerde hangi il ve ilçelerde hastane kurulduğu, Ermeni çocuklarından yetim kalanlar için hangi binanın ayrıldığına kadar detaylı bilgiler verilmektedir...
Yer değiştirmeye tabi göçmenlerin; sevk, yerleştirme ve geçimlerinin sağlanması için 1915 yılında 25 milyon, 1916 yılı sonuna kadar ise 230 milyon kuruş harcandığı belgelerden anlaşılmaktadır… Ermenilerin yer değiştirilmeleri, onları imha etmek değil, devlet güvenliğini sağlamak, onları korumak amacını gütmüştür ve dünyanın en başarılı yer değiştirme uygulamasıdır...
***
Şayet, Osmanlı Devleti, Ermeni tebaasından kurtulmak isteseydi, bunu asimilasyon yoluyla veya savaşı gerekçe göstererek rahatlıkla halledebilirdi... Osmanlı, yer değiştirme uygulamasıyla savaş şartlarında her an ölümle burun buruna gelebilecek olan yüz binlerce Ermeni'nin hayatını kurtarmıştır...
Nitekim yeni bölgelere yerleştirilen Ermeniler sağ salim hayatlarını sürdürürken, Rus ordusu saflarında Türklere karşı savaşan Ermeniler, savaş şartları gereği binlercesi ölmüştür… Osmanlı’nın iyiliğinden doğan marazın bugünkü adı ERMENİ meselesi(!) olmuştur…