a) Kuruluş ve Gayesi:
İslâm Kalkınma Bankası (İslâmic Development Bank), İslâm İşbirliği Teşkilâtı üyesi 22 İslâm ülkesinin iştiraki ile 12 Ağustos 1974 tarihinde kurulmuş bir finansman teşkilâtıdır.
Gayesi; üye ülkelerin ekonomik ve sosyal kalkınmalarını sağlamak, millî gelir seviyelerinin yükseltilmesine yardımda bulunmaktadır.
Banka, İkinci Cihan Harbi’nden sonra meydana gelen, ekonomik çıkmazlara çözüm bulabilmek için, İslâm İşbirliği Teşkilâtı’na üye ülkelerin ekonomik işbirliği kurmalarını öngörmektedir. Bankaya üye ülkelerin sayısı 49’ye ulaşmış olup, bunun 17’sini en az gelişmiş ülkeler, 9’unu sermaye fazlasına sahip petrol üreten OPEC ülkeleri, geriye kalan 23’ünü ise orta gelir seviyesine sahip ülkeler teşkil etmektedir.
b) Hesap Birimi:
Bankanın hesap birimi “İslâm Dinarı” olup, değeri Milletlerarası Para Fonu (IMF)’nin Özel Çekme Hakkı (SDR)’na eşittir. Ayrıca yaklaşık olarak 1.2 Amerikan Doları değerindedir. İslâm ülkeleri arasındaki ticari işlemlerde, İslâm Dinarı, kaydi para olarak kullanılmaktadır.
c) Sermayesi:
İslâm Kalkınma Bankası’nın tescil edilmiş sermayesi 2 Milyar İslâm Dinarı (yaklaşık 2,2 milyar ABD doları)’dır. Banka üyeleri arasında en yüksek sermaye payları olan ülkeler, sırasıyla, Suudi Arabistan, Libya, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt’e aittir.
d) Bankanın Organları:
Merkezi Suudi Arabistan’ın Cidde şehrinde bulunan İslâm Kalkınma Bankası’nın üç ayrı organı bulunmaktadır.
1) Guvernörler Kurulu
2) İcra Drektörleri Kurulu
3) Başkan
1) Guvernörler Kurulu:
İslâm Kalkınma Bankası’na üye her ülke, Guvernörler Kuruluna bir Guvernör ve bir de yedeğini tayin etme hakkına sahiptir. Her yıl yapılan toplantı sırasında Guvernörlerden biri dönem başkanı olarak seçilmekte ve müteakip yıllık toplantı sonuna kadar bu görevde kalmaktadır.
2) İcra Drektörleri Kurulu:
İcra Drektörleri Kurulu, Guvernörler Kurulu üyesi olmayan 10 banka üyesinin temsilcilerinden meydana gelmekte ve İcra Drektörleri gereğinde yeniden seçilebilmek üzere, üç yıl süreyle bu vazifeye getirilmektedirler.
İcra Drektörleri Kurulu’nun; idari, mali ve işlemler komiteleri olmak üzere 3 alt komitesi vardır.
3) Başkan:
Guvernörler Kurulu’nun en az 2/3 oy çoğunluğu ile seçilen İslâm Kalkınma Bankası Başkanı, bu müddet zarfında banka nezdinde guvernör veya İcra drektörlüğü vazifelerini üstlenememektedir. Başkan, 5 yıllık bir süre için bu göreve getirilmekte ve gereğinde yeniden seçilebilmektedir.
İslâm Kalkınma Bankası’nın Finansman Usulleri:
İslâm Kalkınma Bankası, finansman için üye ülkelerce yapılan müracaatları, yatırım ve projelerin, fizibilite raporları ile birlikte teknik, ekonomik ve mali yönden kabul edilebilir evsafta olması şartıyla, ciddi bir incelemeye tabi tutmaktadır. Banka personeli tarafından, gereğinde mahallinde, proje veya yatırım için yapılan tetkiki takiben, bir değerlendirme yapılarak, finansman konusunda gerekli kararın alınmasını teminen, İcra Drektörleri Kurulu’nun kararına sunulmaktadır.
Banka, projelerin dış finansmanı için kredi sağlamakta; kısmen de iç harcamaları finanse edebilmektedir.
İslâm Kalkınma Bankası, finansman işlemlerini yürütürken sağladığı imkânlar için faiz ve taahhüt ücreti almamakta ve finansman için aşağıda belirtilen usullere başvurmaktadır.
a) Dış Ticaret (İthalat) Finansmanı
b) Sermayeye İştirak
c) Kiralama- Satınalma
d) Proje ve Yatırımlarda Kâra İştirak
e) Teknik Yardım
f) Kredi (Faizsiz Yardım)
Banka, yatırım projelerini, hisse payı satın almak suretiyle, sermayeye iştirak ve kârdan pay alarak finanse etmekte ve Banka’nın kâr payı, projenin sağlayacağı kâr üzerinden finansmana katılma nispeti esas alınmak suretiyle geri ödeme yapılmadıkça azalmaktadır.
Kiralama işlemlerinde ise, sağlanan finansman imkânı için tespit edilen vâde süresince bankaya, belirli bir nispette kira ödenmekte ve anapara ödemesi tamamlanınca, İslâm Kalkınma Bankası, mülkiyeti altında varsayılan, yatırım malları proje sahibi kuruluşa devredilmektedir. Özetlenen bu finansman usulleri yanı sıra İslâm Kalkınma Bankası, ithalat finansmanı, teknik yardım ve kredi sağlayarak, karşılığında %2 ile %3 ve %5 oranında düşük bir servis ücreti almaktadır. Teknik yardımlar genellikle fizibilite çalışmaları için kredi veya hibe ya da her ikisinin birleştirilmesi suretiyle sağlanmaktadır.
İslâm Kalkınma Bankası’nın hüviyetini böylece irdeledikten sonra, genel olarak amacını şu şekilde tanımlayabiliriz.
Bu bankanın amacı, üyesi durumundaki İslâm ülkelerinin, tek tek olduğu kadar topluca da, şeriat’a uygun ekonomik kalkınmalarını hızlandırmak ve sosyal düzlem de ilerlemelerini sağlamak olarak özetlenebilir.(1) Ancak bankanın bugünkü faaliyetleri yetersiz kalmaktadır.
İslâm Kalkınma Bankası, dünya ekonomik konjoktürde ağırlığını koyabilmesi için, üye ülkeler de yatırım tercihlerini artırmalıdır. Ayrıca Batı’nın faizci, çarpık ve tutarsız ekonomik modellerini pasifize edecek teklif ve uygulamalarla dünya ekonomisi üzerinde tesirini göstermelidir. Bilhassa IMF’nin karşısında rakip bir güç olarak ağırlığını koymalıdır.
************
(1) Sıddıki, Muhammed Necatullah, İslâm Ekonomi Düşüncesi, Bir Yayıncılık, İstanbul, 1984, sh: 117 (Türkçesi: Yaşar Kaplan )