“Sürekli olarak bir denetçinin gözü önünde olmak gerekir; bu durum, gerçekten de kötülük yapma gücünü, hatta kötülük isteme düşüncesini bile neredeyse yok eder.”
***
Jeremy Benhtam… 18. yüzyıl İngiliz filozof ve toplum bilimcilerinden. Hapishaneler kuramını ortaya atan düşünür. Ya da diğer bir deyimiyle Panoptikonu...
***
Bir hapishane modeli inşa ediyor. Hapishanede yatan kişileri bütünüyle gözetlemenin davranışlarındaki etkisi üzerine bir inceleme... Mahkûm gözetlendiğinin farkındadır fakat ne zaman gözetlendiğini bilmez. Yanlış davranışlarının ceza getireceğini bilir yanlış yapmaktan kaçınır, çok sayıda insanın yaşadığı bir alanda kontrol sağlamanın, kaosa fırsat vermemenin bir yoludur bu.
***
Bentham'dan sonra kuramı sosyologlar (özellikle Michel Foucault) gözetimi iktidarın kullandığı bir araç olarak yorumlamışlar. İktidar; yönetici, idareci, devlet, kolluk ve güvenlik güçleri. Güce sahip olan özne.
***
Kısa bir zaman önce bir video izlemiştim. Videoda sanırım bir stadyumda insanlar maç izlerken, genç bir adam önündeki adamın cebinden cüzdanını çalıyor; sonra başını kaldırıp gezdirirken kamerayı fark ediyor ve cüzdanı adamın cebine geri koyuyor. Burada işlenen hırsızlık suçunun cezai işlemi ve hırsızın pişmanlığı üzerine düşünmüştüm. Bu kişiye cezai yaptırım uygulanır mı? Bu durumda sergilenen pişmanlığın, sadece gözetim altında bulunduğunu hissettiğinden ibaret olduğu açık. Kameranın yani gözetimin varlığı, cezanın yaptırım düşüncesi, suçu engellemektedir.
***
Kırmızı ışıkta geçmeyip kurallara uyan bir sürücünün neden kurallara uyduğunu sorgulayalım. Sürücü Mobese kameraları ile gözetlendiğini bilir. Eğer kurala uymayıp kırmızı ışıkta geçerse, ardı sıra kuralı ihlal ettiği için ceza gelecektir. (Burada birazdan bahsedeceğim en büyük iktidar, Muktedir olan yaratıcının gözetimi konusuna da temas edeceğim için olaydaki cezanın niteliğine ve niceliğine değinmek istiyorum). Somut bir ceza. Ve burada ceza tez, kısa zamanda gelecektir, güç cezayı bir şekilde failden belirli bir süre içinde tedarik edecek ya da yaptırımını tez uygulayacaktır. İnsanın ışıkta geçmemesinin temelinde, yani o kuralı benimsemesinin özünde, cezanın varlığını kabul etmemiz gerek.
***
Yani şunu soruyoruz?
Sadece ceza ve ödül olduğu için mi erdem var? Erdemin saflığının gözetlenmek de ki yeri nedir? Vicdanın erdeme meyletmesinde cezanın katkısı nedir? Dinlerde yaratıcının görmesi ve gözetlemesi konusunda işlenen eylemlerin vicdan, ahlak, ödül ve ceza çerçevesinde değerlendirilmesi ve insan tabiatının ödül ve ceza yaptırımları karşısında davranışlarını şekillendirmesi...
***
En büyük iktidar sahibi ve muktedir ismiyle yaratıcı her şeyi görmektedir. İnananlar için daimi bir gözetim ve gözetlenme söz konusudur, yaratan tarafından. Şuraya esas soruyu girelim: Yaratıcının varlığına inananlar için, bir kameranın gözetimi ile yaratıcının gözetimi arasında suça ve kötülüğe meyil konusunda kamerayı daha ciddiye alıp da suç ve kötülükten vazgeçmesi hususunda ne düşünüyorsunuz? Cezanın tez verilmemesi ve somut olmayışı mı? İnananların yaratıcıya olan inancının merhamet ve bağışlanma ile pekişmesi mi? Yoksa sadece inanç zayıflığı mı?
***
Teknolojide de gözetleniyoruz. Kimlik ve kişiliğe dair ipuçlarının kullanımı, reklam sektöründe hepimizin yaşadığı ve gördüğü, telefonda konuştuğumuz ya da araştırdığımız bir konunun, yazıştığımız bazı araçlarda bahsettiğimiz bir ürünün internette her alanda ansızın karşımıza çıkması gözetimden tüketime geçiş aşamasını dile getirmektedir. Özel hayatın, ilgi ve araştırma konularının ihlali gözetim ve gözetlenme ile günümüz teknolojisinde reklam alanında kullanılmaktadır. Sanırım Google gibi arama motorlarının, insanların bilgisayar ya da telefondan bölgesel ve bireysel yönelim ve tüketim araştırmalarını reklam şirketlerine pazarlanması ile yürütülüyor bu işlem. Yani ihtiyaç ve eğilimlerimize göre de gözetleniyoruz.
***
En başta ki Bentham sözüne gelecek olursak sürekli olarak bir denetçinin varlığının söz konusu kötülük isteme düşüncesini yok etmez. Düşünceyi yok etmekten ziyade icraata dönüştürme eylemini yok eder.