Elmalılı, Müslümanları Avrupalılaştırmanın bir hata olduğunu ve kurtuluşun Avrupa'yı içimizde eritip kendi değerlerimizi korumakla mümkün olabileceğini yazılarında ısrarla belirtti. Batı'nın değerlerinden değil, ilminden faydalanmak gerektiğini vurgulayan Elmalılı, İslami ilimlerin yanında felsefi düşünce ve pozitif ilimler alanında da sağlam bir anlayışa sahipti. Dini endişelerle pozitif ilimlerin önüne engel konulmaması gerektiğini kuvvetle savundu.
ORİJİNAL TEFSİR YAPABİLEN BİR ÂLİM OLDUĞUNU KANITLADI
Elmalılı'ya asıl ününü "Hak Dini Kur'an Dili" adlı meşhur tefsiri getirdi. Elmalılı'ya göre, Kur'an-ı Kerim hiçbir dile hakkıyla tercüme edilemez. İhtiva ettiği manaları keşfetmek çok zor olmakla birlikte Kur'an’ı tefsir edebilmek için kelimelerin gerçek anlamını belirlemek önemlidir. Lafız ve mana bakımından ilişkili olan kelimeler arasında bağlantı kurmak, lafızların yer aldığı metnin genel kompozisyonunu dikkate almak ve neticede kastedilen asıl mana ile tali manaları ayırt etmek gerekir.
Tefsirinde hem rivayet hem dirayet metodunu kullanan Elmalılı, belli başlı müfessirlerin eserlerinden geniş ölçüde faydalanırken tasavvufi konularda Muhyiddin İbnü'l-Arabi'nin kitaplarından alıntılar yaptı. Elmalılı, Kur'an-ı Kerim'i tefsir ederken döneminin tartışma konularına da yer verip bunlardan uygun olan görüşleri belirlemeye çalıştı.
"Hak Dini Kur'an Dili"nin çoğunlukla geleneksel tefsir çizgisinde yer aldığı kabul edilmekle beraber bazı ayetlere kendisinden önceki âlimlerin verdiği anlamlar yerine yeni anlamlar vermesi onun orijinal tefsir yapabilen bir âlim olduğunu kanıtladı.
Tasavvufla da ilgilenen Elmalılı'nın, tefsirini hazırlarken vahdet-i vücut konusunda eleştirdiği İbnü'l-Arabi'den bol miktarda alıntılar yapması ve zaman zaman sufi meşrepli bir üslup kullanması, tasavvufi temayülünün işaretleri sayılır.
Üç dört yıl aralıksız felsefeyle meşgul olan Yazır, Batılı bazı yazarların mantık ve felsefe kitaplarını tercüme etmek, pozitivizm, materyalizm ve evrim teorisi başta olmak üzere çeşitli felsefi sistemleri eleştirerek felsefede de söz sahibi bir âlim olduğunu gösterdi.
Aynı zamanda yeni devrin önemli bir kelam âlimi olan Elmalılı, her ne kadar kelam ilmine dair müstakil bir eseri yoksa da tefsirinde kelamı problemlere büyük bir yer ayırarak hemen hemen hepsine çözümler getirmeye çalıştı.
Osmanlı Devleti'nin son devrinde yetişip Cumhuriyet'in ilk yıllarını yaşayan Elmalılı, felsefi, itikadi, fıkhi, tasavvufi ve toplumsal meseleler üzerinde derinliğine düşünen, mütefekkir bir din âlimi olarak hafızalarda yer aldı.
ESERLERİ
1. Hak Dini Kur'an Dili: 48 yaşındayken başlayıp 60 yaşında tamamladığı tefsiri olup en meşhur eseridir. İlk defa Diyanet İşleri Reisliği tarafından yayımlanan eserin daha sonra birçok baskısı yapılmıştır.
2. İrşadü'l-Ahlaf fi Ahkami'l-Evkaf: Mülkiye Mektebi'nde okutmak üzere hazırladığı bir ders kitabı.
3. Hz. Muhammed'in Dini İslam: Anglikan Kilisesi'nin sorularına şeyhülislamlık adına verdiği cevaplardan oluşan bir risaledir. Tefsirinin sonraki baskılarının baş tarafına eklenerek yayımlandı.
4. Metalib ve Mezahib: Fransız felsefe tarihçisi Paul Janet ve Gabriel Seailles tarafından yazılan "Histoire de la philosophie" adlı eserin tercümesidir. "Tahlili Tarih-i Felsefe" başlığını da taşıyan esere yazdığı mukaddime ile tahlil ve tenkit mahiyetindeki geniş dipnotları felsefi bakımdan değer taşımaktadır.
5. İstintaci ve İstikrai Mantık: İngiliz müellifi Alexander Bain'e ait eserin Fransızcaya yapılan tercümesinden Türkçeye çevirdiği bu kitabı Süleymaniye Medresesi'nde öğrencilere ders notu olarak verdi.
Elmalılı'nın bunların dışında ilhadın temelsizliği, inkâr ve şirkin insan ruhunda uyandırdığı ıstırap, İslamiyet'in ilerlemeye engel olmadığı, orduya yapılan yardımların zekât yerine geçebileceği gibi değişik konularda Küçük Hamdi veya Elmalılı Küçük Hamdi imzasıyla dergilerde 20'yi aşkın makalesi yayımlandı.